تامین کالاهای اساسی پادزهر تحریم‌هاست و بنادر و ناوگان کشتیرانی تاثیری اساسی در گرفتن زهر تحریم‌ها دارند. بحث تامین کالاهای اساسی با آغاز دور جدید تحریم‌ها علیه ایران، ابعاد تازه‌ای به خود گرفت. اردیبهشت‌ماه سال گذشته دونالد ترامپ، به‌صورت یکجانبه آمریکا را از برجام خارج کرد. متعاقب این تصمیم، تحریم‌های بی‌سابقه‌ای علیه ایران اعمال شد و آمریکایی‌ها رسما اعلام کردند، بنا دارند آن‌قدر بر اقتصاد ایران فشار بیاورند تا جمهوری اسلامی، به زعم آن‌ها، رفتار خود را تغییر دهد.
تحریم‌های دلاری یکی از مهم‌ترین بخش تحریم‌های آمریکاست. هر چند دولت‌مردان آمریکایی می‌گویند غذا و دارو از شمول تحریم‌ها معاف هستند، اما آن‌ها با اعمال تحریم دلاری و همچنین تهدید تمامی شرکت‌ها به جریمه درصورت برقراری رابطه تجاری با ایران، تلاش می‌کنند جریان صادرات و واردات را با مشکل مواجه کنند. درواقع آن‌ها می‌دانند تحریم‌ها با ایجاد تنگنا در تامین کالاهای اساسی اثر‌بخش می‌شوند. بر این اساس اگر دولت‌مردان بتوانند کالاهای اساسی را تامین کنند، تاب‌آوردن تحریم ممکن می‌شود.
کالای اساسی؛ از خودکفایی تا واردات
گندم، برنج، لبنیات، قند، شکر، چای، روغن‌های نباتی، گوشت سفید و قرمز، تخم‌مرغ، میوه‌ها و حبوبات برخی از مهم‌ترین کالاهای اساسی هستند. وقتی چنین فهرستی رو‌به‌روی ما باشد و زمانی که بدانیم بسیاری از این کالا‌ها در داخل تولید می‌شوند، شاید به این نتیجه برسیم که تحریم در زمینه‌ی تامین کالاهای اساسی مشکلی ایجاد نمی‌کند. خودکفایی در تولید گندم، تولید میزان زیادی برنج در سال، دامپروری و مرغداری، تلاش برای خودکفایی در زمینه تولید شکر و... می‌تواند این امید را ایجاد کند که بدون واردات هم می‌توان روزگار گذراند و مشکلی پیش نمی‌آید. واقعیت اما چیز دیگری است. علاوه‌بر کالا‌هایی که عنوان شد، کالا‌هایی هستند که ورود آن‌ها ضروری است. نوسانات قیمتی در مورد برخی کالا‌ها از جمله گوشت، مرغ، برنج و شکر باعث شد تا دولت در یک سال اخیر برای تعادل بازار به فکر تخصیص ارز دولتی برای واردات این کالا‌ها بیفتد. علاوه‌بر این برای تولید برخی از کالا‌ها، لازم است مواد اولیه وارد شود و به همین دلیل این مواد اولیه هم جزء کالاهای اساسی دسته‌بندی می‌شوند. ذرت و جو که خوراک مرغ و دام است، از مهم‌ترین کالا‌هایی است که واردات آن‌ها ضرورت دارد، همان‌طور که برای تولیدات کشاورزی چاره‌ای جز واردات نهادههای کشاورزی نداریم.
چه کالا‌هایی را باید وارد کرد؟
با توجه به روند تولید گندم پیش‌بینی می‌شود امسال نیز برای چهارمین سال پیاپی ایران در تولید گندم خودکفا شود. 28 خرداد امسال اسماعیل اسفندیاری‌پور، مجری طرح گندم وزارت جهاد کشاورزی، گفت: «براساس آخرین آمار از ابتدای فصل برداشت تاکنون، سه میلیون و 100 هزار تن گندم مازاد بر نیاز کشاورزان خریداری شده است که نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایش داشته است.» بر این اساس ما در تامین اساسی‌ترین کالا با مشکلی مواجه نیستیم، اما بررسی‌ها مشخص می‌کند در مورد تامین بسیاری از کالاهای دیگر همچنان نیاز به واردات داریم.
بررسی آمار تجارت خارجی کشور از ابتدای سال‌جاری تا 25 خرداد نشان می‌دهد که برنج خارجی، ذرت، انواع دانه‌های روغنی (سویا)، دارو و تجهیزات و ملزومات ضروری پزشکی، کنجاله سویا، روغن‌های خوراکی نیمه‌جامد و مایع و خام، کره با بسته‌بندی بیش از 500 گرم، جو و شکر خام، گوشت قرمز سرد، چای خشک، گوشت قرمز گرم و حبوبات به ترتیب بیشترین میزان واردات را داشته‌اند. بررسی محصولات وارداتی نشان می‌دهد که این محصولات یا نهاده‌هایی برای تولید کالاهای اساسی دیگر هستند یا به دلیل نوسانات قیمتی، مسئولان دولتی نتیجه گرفته‌اند که باید برای صادرات آن‌ها برنامه‌ریزی و اقدام کنند.
برنج به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین محصولات وارداتی در سال گذشته با نوسانات شدید قیمتی مواجه بود. علاوه‌بر این، ممنوعیت کشت این محصول در استان‌های مختلف به دلیل کم‌آبی، این نگرانی را به وجود آورده که در زمینه‌ی تامین این کالای اساسی با مشکل رو‌به‌رو شویم.
گوشت قرمز نیز از جمله محصولاتی بود که نوسانات شدید قیمتی را تجربه کرد. واردات گوشت از نیمه دوم سال گذشته در دستور کار قرار گرفت و در سه ماهه‌ی اول سال جاری دولت تلاش کرده است با واردات 31 هزار و 11 تن به ارزش 127 میلیون دلار تعادل نسبی بازار گوشت قرمز را حفظ کند.
شکر یک کالای اساسی دیگر است که مانند برنج و گوشت قرمز با نوسانات شدید قیمتی رو‌به‌رو بود. چهارم خردادماه سال جاری، مدیرعامل شرکت بازرگانی دولتی ایران اعلام کرد که به دلیل بارندگی‌های شدید، برداشت نیشکر و چغندر قند به تاخیر افتاد و به همین دلیل با افزایش نجومی قیمت این محصول رو‌به‌رو شدیم. یزدان سیف با بیان این‌که کشتی‌های شکر که توسط بخش‌های خصوصی وارد می‌شوند از هفته گذشته در بندر لنگر انداخته‌اند، اطمینان داد که در زمینه‌ی تامین این کالای اساسی مشکلی وجود ندارد.
ذرت و جو که در رتبه‌های نخست کالاهای اساسی وارداتی هستند، به‌عنوان نهادههای دامی اهمیت بسزایی دارند. بدون واردات ذرت به‌عنوان غذای مرغ، عملا تولید گوشت مرغ و تخم مرغ با مشکل مواجه می‌شود، همان‌طور که جو از جمله خوراک‌های اصلی دام‌هاست و اگر تمهیداتی برای واردات آن اندیشیده نشود، در زمینه‌ی تولید گوشت قرمز و لبنیات به مشکل بر‌می‌خوریم. در نهایت واردات دانه‌های روغنی از اهمیت زیادی برخوردار است، چرا که تولید بخش زیادی از روغن نباتی بسته به این نوع واردات است.
آن‌طور که بررسی‌ها نشان می‌دهد به‌رغم تلاش برای خودکفایی در تولید کالاهای اساسی همچنان واردات برخی کالا‌ها اجتناب‌ناپذیر است. این اجبار به دو دلیل است، اول این‌که هنوز در مورد تولید برخی از کالا‌ها مشکلاتی وجود دارد و دوم این‌که واردات برخی از کالا‌ها به‌صرفه‌تر از تولید آن‌ها در داخل کشور است، اما آیا در شرایط تحریم واقعا می‌توان کالاهای اساسی وارداتی را تامین کرد و کدام بخش‌ها و چگونه قرار است این وظیفه را بر عهده بگیرند؟
وارداتی که بدون کشتی ممکن نیست
بررسی عمده کشور‌های وارد‌کننده کالا به ایران ما را به این نتیجه می‌رساند که چاره‌ای جز اتکا به ناوگان کشتیرانی برای تامین کالاهای اساسی نداریم. بر اساس آمار گمرک در سال 1397 پنج کشور نخست وارد‌کننده محصول به ایران شامل چین (با سهم ارزشی بیش از 24 درصد)، امارات (با سهم ارزشی بیش از 15 درصد)، ترکیه (با سهم ارزشی بیش از شش درصد)، هند (با سهم ارزشی بیش از شش درصد) و آلمان (با سهم ارزشی نزدیک به شش درصد) بوده‌اند. به‌جز ترکیه که با ایران مرز خاکی دارد و آلمان که واردات کالا از آن از طریق مرز خاکی ممکن است، واردات از دیگر کشور‌ها تنها از طریق ترانزیت جاده‌ای ممکن نیست.
ترانزیت دریایی ایران از بنادر مختلف انجام می‌شود، اما چند بندر نقشی مهم‌تر در این ترانزیت دارند. بنادر چابهار، امام‌خمینی(ره)، شهیدرجایی، شهیدباهنر، بوشهر و لنگه از مهم‌ترین بنادر ایران شناخته می‌شوند که نقش مهمی در واردات و تامین کالاهای اساسی دارند. در این بین بندر امام‌خمینی(ره) به دلیل موقعیت مناسب در سال‌های اخیر نقش مهمی در واردات کالاهای اساسی ایفا کرده است. آن‌طور که آمار نشان می‌دهد، واردات کالا در این بندر در سه‌ماهه‌ی اول سال جاری رشدی 63 درصدی داشته است. بندر امام‌خمینی(ره) برای نگهداری 21 میلیون تن کالای اساسی ظرفیت دارد و عنوان می‌شود حدود 80 درصد کالاهای اساسی از طریق این بندر به ایران می‌آید. از طرف دیگر بندر شهیدرجایی یکی از مهم‌ترین بنادر ایران و پذیرای بخش مهمی از کالاهای اساسی وارداتی است. آمار‌ها نشان می‌دهد که این بندر مهم در استان هرمزگان به تنهایی بار ترانزیت حدود 30 درصد از کالاهای وارداتی و صادراتی را به دوش می‌کشد. آبان سال گذشته، رضا نفیسی، مدیرکل دفتر ترانزیت و حمل‌ونقل سازمان راهداری، این بندر را فعال‌ترین بندر تجاری ایران دانست و گفت: «بندر شهیدرجایی به‌عنوان اصلی‌ترین عرصه اقتصادی دریایی ایران توانسته با اختصاص ۲۹ درصد از کل آمار ترانزیت به خود، جایگاه فعال‌ترین پایانه مرزی کشور را حفظ کند و پس از آن دو مرز پرویزخان و باشماق به‌ترتیب با 24 و 10 درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند.»
در حالی دو بندر امام‌خمینی(ره) و شهیدرجایی نقش اساسی در تامین کالاهای اساسی دارند که بندر چابهار به دلیل موقعیت استثنایی و معافیت از تحریم‌ها می‌تواند حضوری فعال‌تر در عرصه واردات کالاهای اساسی ایفا کند. این بندر که در بخش شمالی دریای عمان است، قابلیت ترانزیت و ترانشیب کالا را دارد. تنها بندر اقیانوسی ایران می‌تواند پذیرای کشتی‌های هندی، چینی، پاکستانی و... باشد و علاوه‌بر تامین کالاهای اساسی وارداتی، در ترانزیت کالای کشور‌های آسیای میانه نقش‌آفرینی کند.
در شرایطی که آمریکا با اعمال تحریم‌های بی‌سابقه به دنبال کمیاب و نایاب‌کردن کالاهای اساسی است، شاید مهم‌ترین کار ویژه دولت تامین این کالا‌ها باشد که بخش مهمی از آن وارداتی است و برای واردات آن چاره‌ای جز استفاده از ظرفیت ناوگان دریایی کشور وجود ندارد.
* * *
در مطالب پیش رو نقش ناوگان دریایی در تامین کالاهای اساسی بررسی شده است. نکات مهمی که در این بررسی‌ها مورد توجه قرار گرفته، استفاده از ظرفیت بنادر مختلف برای تامین کالاهای اساسی و اجتناب از محدود‌کردن خود به چند بندر مشخص، موضوع مهم و حاشیه‌ساز رسوب کالا در بنادر، توسعه بنادر به‌نحوی که بتوانند جوابگوی واردات کالاهای اساسی باشند و همچنین بررسی حلقه‌های تکمیل‌کننده تجارت دریایی در ایران است. تجارت دریایی ایران در گذشته در مواردی با کاستی‌هایی مواجه بوده است، اما شرایط جدید که چاره‌جویی برای خنثی‌کردن زهر تحریم‌ها را اجتناب‌ناپذیر می‌کند، می‌تواند فرصتی برای اوج‌گیری این بخش باشد.|