مقدمه:

     لایروبی عبارت است از استخراج یا جا به جایی خاک یا سنگ در بستر دریا، رودخانه، بنادر و ... به طور معمول فعالیت های لایروبی به دو صورت انجام می شود، لایروبی احداث که برای بار اول انجام می شود و لایروبی به منظور نگهداری که به دو شکل ادواری و منظم است.

 ضرورت لایروبی در بندر چابهار

     با توجه به تعدد قابل توجه بنادر کشور، لزوم انجام لایروبی احداثی یا نگهداری در بنادر تجاری، چندمنظوره و صیادی جهت تأمین عمق لازم برای پهلوگیری کشتی‌ها و شناورها در راستای تأمین نیازهای اساسی کشور کاملاً مشهود است.

      با توجه به اجرای طرح توسعه بندر چابهار در راستای بالا بردن توان عملیاتی و ظرفیتهای تجاری منطقه و پذیرش شناورهای تجاری اقیانوس پیما لازم است تا برای تامین ایمنی کشتیهای ورودی، کانال دسترسی بندر شهید بهشتی لایروبی گردد تا عمق مناسب و ایمن برای تردد فراهم گردد.

 مراحل طراحی عملیات لایروبی

   1- شناخت ماهیت بستر و ماهیت رسوبات محل لایروبی 

2-    تحلیل پایداری شیب لایروبی

3-    طراحی شالوده های سازه های دریایی در صورت نیاز

چارت مشخصات جزر و مدی بنادر چابهار ( میانگین سالانه)

 نوع رسوب

       با توجه به گمانه های حفر شده در محدوده حوضچه بندر شهید کلانتری و کانال ورودی، که در عمق 5/7 متری بر اساس CD ( چارت دیتوم ) انجام گرفت، در اکثر نقاط لایه های رسوبی از جنس ماسه لای دار (SM) بوده است.همچنین از نظر دانه بندی رسوب با جنسهای (SW-SM) و (SP-SM) نیز مشاهده شده است.

حجم عملیات و مجوزهای اخذ شده

      بر اساس مطالعات انجام گرفته حجم باقی مانده از مجوز برای عملیات لایروبی کانال دسترسی طرح توسعه بندر شهید بهشتی در حدود 750،000  متر مکعب برآورد گردید که پس از رایزنی با سازمان محیط زیست در این رابطه، فعالیت لایروبی ادامه پیدا نمود.

     شرایط زیست محیطی خلیج چابهار

          خلیج چابهار در جنوب شرقی سواحل استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. این خلیج به عنوان یک محیط آبی نیمه بسته، هم تحت تأثیر محیط و عوامل خشکی و هم تحت تأثیر محیط و عوامل دریایی قرار دارد. خلیج چابهار یک محیط رسوبی مختلط است که هم رسوبات آواری و هم رسوبات کربناته (مرجان، صدف نرمتنان، خارپوستان و غیره) در آن در حال تشکیل هستند.

        بیشتر سواحل خلیج چابهار که از نوع شنی- گلی است و قابلیت جایگزینی توسط لاروهای بیشتر گونه های مرجان را ندارد. سواحل صخره ای که می تواند محل مناسبی برای لاروهای مرجان باشد بیشتر در جنوب شرقی خلیج چابهار قرار دارد. در مجموع 20 گونه مرجان سخت شامل 9 خانواده، 14 جنس پس از نمونه برداری از ایستگاه های مختلف شناسایی گردید. از حیث شرایط محل لایروبی، از آنجا که محل مورد نظر در قالب ادامه لایروبی طرح توسعه قرار دارد، فاقد اکو سیستمهای حساس میباشد. با توجه به اینکه محل دفع مواد حاصل از لایروبی، در عمق بالای 70 متر و در مسیر جریانهای اقیانوسی قرار دارد، امکان ته نشین شدن این مواد بر روی مناطق حساس و مناطق موثر بر اکوسیستم ساحلی به حداقل ممکن رسیده است، لذا امکان ایجاد آثار مخرب بر روی اکوسیستم ساحلی و حساس از بین رفته است.

 بررسی منابع در مورد نحوه انتخاب مکان مناسب برای تخلیه مواد حاصل از لایروبی (Herbich, 2000)

 محدوده عملیات

در حال حاضر عملیات لایروبی در بندر چابهار به منظور افزایش عمق کانال دسترسی  در محدوده مشخص شده در تصویر زیر توسط شناور لایروب هاپر ساکشن پردیس 59 درحال انجام میباشد.

تاریخچه و اهمیت لایروبی در بنادر

تاریخچه عملیات لایروبی:

     ضرورت لایروبی قنات‌ها جهت دستیابی  به منابع آب شیرین به زمانهای بسیار دور برمی‌گردد. اما ضرورت لایروبی آبراه‌ ها به زمانی می‌رسد که بشر با ساخت شناور اقدام به حمل بار و مسافر در رودخانه‌ها و سواحل نمود. سابقه لایروبی در رودخانه‌هایی مانند نیل، دجله و ایندوس به هزاران سال پیش مربوط می‌شود. ایجاد کانالی بین دو رود دجله و فرات و ایجاد کانال بین رودخانه نیل و دریای سرخ که هر دو به حدود ۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد، در مراجع تاریخی آمده است. احداث کانال بین رودخانه نیل و دریای سرخ توسط نیکائو دوم آغاز شد و پس از یکصد سال توسط داریوش پادشاه ایران کامل گردید. این لایروبی‌ها عمدتاً توسط پیاده نظام و اسیران جنگی انجام می‌شده است. لایروبی و افزایش عمق کانال‌ها و رودخانه‌ها برای رفت و آمد بهتر شناورها در ابتدا بوسیله بهم زدن و مخلوط کردن مواد بستر و استفاده از انرژی جریان آب برای حمل مواد صورت می‌گرفته است. در رودخانه ایندوس با نصب ساقه درختان به پشت قایق‌های چوبی، گل و لای بستر با آب رودخانه مخلوط شده و جریان آب آن را به فواصل دور انتقال می‌داد. نخستین سیستم‌های لایروبی از شمع و یک سطل بزرگ تشکیل می‌شد. شمع، شناور را در محلی در آب ثابت نگه می‌داشت و مواد بستر دریا با نیروی انسانی در سطلی بزرگ ریخته شده و سپس سطل به سمت ساحل و یا آبهای عمیق کشیده می‌شد. در قرون وسطی نوع پیشرفته‌تری از این وسیله بنام کیف و قاشق(Bag & spoon)  در هلند ابداع شد. این وسیله به سه اپراتور نیاز داشت. یکی از آنها قاشق را در جای مناسبی در بستر قرار می‌داد و شخص دوم به کمک طنابی قاشق را می‌کشید. شخص سوم نیز هدایت و پایداری شناور را برعهده داشت که این کار را با استفاده از ریسمان انجام می‌داد.شناورهای لایروب به مفهوم واقعی آن در پایان قرن شانزدهم در هلند ساخته شد که به آن آسیاب گل یا لجن (mud mill) می‌گفتند. این لایروب دو چرخ بزرگ داشت که مواد لایروبی شده بوسیله یک تیغه از بستر دریا را بالا می‌آورد و آن را بر روی یک سرسرة ناودانی می‌ریخت. لایروب‌های گراب (چنگک‌دار) ابتدا در ایتالیا ساخته شد.با اختراع موتور بخار توسط جیمزوات در قرن هجدهم میلادی تحولی عظیم در صنعت کشتی‌سازی و همچنین لایروبی رخ داد. در سال ۱۸۶۷ اولین لایروب مکنده با نصب یک تیغه(Harrow)  در زیر سینه کشتی و استقرار لوله مکنده در زیر بدنه اختراع شد. این لایروب که در نوع خودکارایی بالایی داشت در لایروبی کانال سوئز مورد استفاده قرار گرفت. پس از آن در طول قرن نوزدهم و بیستم میلادی انواع لایروب‌ها از نوع مکنده، بُرنده و کِشنده با استفاده از موتورهای پر قدرت و پمپ‌های سانتریفوژ ابداع شدند که در حال حاضر مورد استفاده قرار می‌گیرند.

لایروبی در ایران:

     لایروبی در ایران به مفهوم جدید آن سابقه زیادی ندارد. قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، سازمان بنادر و دریانوردی برای لایروبی بنادر غالباً از توان و تخصص شرکتهای خارجی بهره می‌گرفت. در قرارداد الجزایر (۱۹۷۰) که جهت رفع اختلاف ایران و عراق در دوران رژیم گذشته بر سر مالکیت اروندرود به امضا رسید. دولت ایران به دلیل نداشتن ناوگان لایروبی، حق لایروبی اروند را به مدت ۵ سال به عراق واگذار کرد و همزمان سازمان بنادر و دریانوردی را موظف به تجهیز ناوگان لایروبی خود نمود. ناوگان لایروبی ایران بتدریج در طول چهاردهه گذشته ایجاد گردید. مشخصات لایروب‌های اداره کل بنادر و دریانوردی بندر امام خمینی (ره)  در جدول ذیل آمده است. لازم به ذکر است که وزارت جهاد سازندگی (جهاد کشاورزی فعلی) نیز مستقلاً چند فروند لایروب از نوع کاترساکش خریداری نمود تا کار لایروبی آبراه بهمنشیر را به انجام رساند.

 الزامات زیست‌محیطی و کنوانسیون لندن 1972

تهیه دستورالعمل لایروبی به لحاظ رعایت الزامات زیست‌محیطی.

      براساس اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هر اقدامی که منجربه اثرات سوء و برگشت‌ ناپذیر بر محیط‌زیست کشور شود ممنوع است. همچنین براساس ماده 9 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست (مصوب 1353/3/28 و اصلاحیه 1371/8/24) و نیز با توجه به ماده 688 قانون مجازات اسلامی لازم است که عملیات لایروبی به نحوی انجام شود که اثرات منفی زیست‌محیطی آن کوتاه مدت و برگشت‌پذیر بوده و الزامات زیست ‌محیطی مندرج در قوانین و آئین‌ نامه‌های کشور را برآورده نماید.

      با توجه به آنکه مواد حاصل از لایروبی بستر رودخانه‌ها و دریاها لزوماً آلوده نیستند، این مواد جزء مواد مذکور در پیوست 1 کنوانسیون لندن (1972م، 1351 ه ش) که ناظر بر تخلیه مواد آلوده در دریاها است نمی‌باشد. با این وجود در صورتی که مواد حاصل از لایروبی حتی دارای درصدی از مواد مضر مذکور در پیوست‌های 2 و 3 این کنوانسیون باشد مواد لایروبی شده در چارچوب شمول مفاد کنوانسیون لندن (1972) قرار می‌گیرند. از آنجا که جمهوری اسلامی ایران یکی از اعضای پروتکل کنوانسیون لندن می‌باشد لازم است که الزامات زیست‌محیطی بین‌المللی در خصوص دفع مواد آلوده در دریا را رعایت نماید.

اهداف لایروبی:

     لایروبی اهدافی را در پی دارد که به اختصار شامل عمیق کردن رودخانه ها و یا دریاچه ها و یا حوضچه بنادر، پر کردن گودی ها در زیر آب یا خشکی، جایگزینی مواد با کیفیت خوب و مناسب به جای مواد ضعیف در زیر آب. مثلا در ساختمان و ابنیه برای فوندانسیون و احیاء با مواد مناسب و مهمتر از همه توسعه محیطزیست، استخراج مواد تمیز و قرار دادن روی مواد آلوده به عنوان لایه پوشاننده از آلاینده ها استفاده می شود. زیستگاه هایی وجود دارند که به منظور استخراج و قرار دادن، مناسب و مساعدتر از زیستگاه هایی مانند زمین های در معرض جزر و مد مداوم کنار ساحل هستند. در بسیاری از نقاط جهان شن و ماسه و لای حاصل از لایروبی، در آبادسازی و ترمیم نواحی احداث ساحل جزایر مصنوعی و یا ساخت موج شکن، مورد استفاده قرار می گیرد.

اانواع لایروبی:

      نوع اول به صورت لنگری می باشد که در این حالت شناور لایروب در نقطه مناسب لنگر انداخته و به وسیله لوله کانال هایی به عمق ۲۰ متر و قطر ۷۵ متر حفر می کند. پس با استفاده از نیروی مکش (ساکشن) شن و ماسه و لای وارد لایروب می شود.

     اما در نوع دوم که لایروب کششی است شن و ریگ های اضافی و لای به بستر دریا برگشت می یابد. در مجموع آن چه حائز اهمیت است برای به حداقل رساندن اثرات زیان آور زیست محیطی و نیز به منظور دستیابی به بیشترین کارایی و بازده در عملیات لایروبی، توجه به پارامترهای زیست محیطی تا حد زیادی موثر می باشد. باید عملیات لایروبی که گستردگی زیادی در منطقه دارد و تاثیرات زیست محیطی متفاوت نظیر خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و فیزیولوژیکی را دارد، بررسی شود.

مزایای لایروبی:

     یکی از مزایای مهم لایروبی افزایش مواد مغذی آب در طی پاشیده شدن آب بر سطح دریا است که موجب افزایش فیتوپلانکتون ها و رشد جلبک ها می شود.

مورد دوم طی انجام عملیات لایروبی در بناد، علی الخصوص بنادر ماهیگیری، لنگرگاه ها و کانال ها، باعث افزایش غلظت فلزات سنگین به ویژه در لنگرگاه های حمل مواد نفتی ایجاد می شود. فلزات سنگین از جمله کادمیوم و نیکل، ناشی از بقایای تخلیه مواد نفتی است که جذب رسوبات دانه ریز می شوند و در حین انجام عملیات لایروبی در داخل آب به صورت معلق در می آیند. این مواد با گذشت زمان به وسیله آب رقیق شده و از غلظت آنها کاسته خواهد شد. ماهیت این مواد بسته به محل لایروبی تا حد زیادی متفاوت است.

بخش لایروبی (Dredging) از جمله قسمت های زیر مجموعه اداره حفاظت و ایمنی دریانوردی است که ملزم به رعایت قوانین سازمان بین المللی دریانوردی  IMO می باشد.

مقدمه:

    هیدروگرافی "مطالعه، تفسیر و نقش برداری از اقیانوس ها، دریاها، دریاچه ها و رودخانه ها" تعریف می شود. هیدروگرافی اهمیت ویژه ای در عملیات لایروبی در جاییکه محدودیدیت زمانی و مکانی وجود دارد، دارا می باشد. هیدروگرافی برای تعیین میزان لایروبی و نظارت بر آن پس از انجام لایروبی، مورد استفاده قرار می گیرد. قبل، بعد و در حین عملیات لایروبی لازم است از منطقه مورد نظر هیدروگرافی صورت گیرد. برای ارزیابی میزان لای برداری انجام شده، لازم است نقشه های هیدروگرافی تهیه گردد. انجام عمل هیدروگرافی قبل و در حین لایروبی در تعیین اثرات لایروبی بر محیط زیست دریایی کمک می نماید. هیدروگرافی منطقه تخلیه مواد لایروبی شده قبل از شروع تخلیه مواد و نیز بطور منظم و دوره ای صورت می گیرد. هیدروگرافی قبل از لایروبی برای بررسی دستیابی به اهداف طراحی شده ضروری است و تکرار آن بررسی میزان کم عمقی را نشان خواهد داد. هیدروگرافی های تکراری و دوره ای کمک می کند تا الگوی رژیم رسوب گذاری منطقه و همچنین استفاده اقتصادی از لایروب ها، صورت گیرد. دقت و سرعت دو عامل ضروری در عمل هیدروگرافی می باشد.

تجهیزات مورد استفاده در هیدروگرافی:

1)    سیستم موقعیت یاب تفاضلی

سیستم موقعیت یاب تفاضلی دقت بالا  (DGPS)مدل VERIPOSبه همراه سیگنال های تصحیحات RTCM در تمامی پروژه ها به کمک گروه هیدروگرافی جهت موقعیت یابی با دقت سانتی متر مورد استفاده قرار می گیرد.

سیستم موقعیت یاب تفاضلی علاوه بر سرویس موقعیت یابی که با دقت بین 1 تا 3 متر ارائه می گردد، قادر است اطلاعات Heading، Pitch، Rollو Heaveرا نیز فراهم سازد.

2)سیستم موقعیت یاب زیرسطحی

سیستم موقعیت یابی زیر سطحی Applied Acoustic Engineering مدل Easy track USBL برای تعیین موقعیت تاسیسات، غواص و ROV زیر آبی طراحی گردیده که بصورت Portable می باشد تا بتوان از آن حتی روی شناورهای کوچک و قایق ها نیز استفاده کرد.

 3- اکوساندر

اکوساندرهای تک فرکانسه و چند فرکانسه در پروژه های مختلف هیدروگرافی با قابلیت تغییر فرکانس مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین قابلیت Portable بودن این امکان را می دهد که بتوان از آنها حتی روی شناورهای کوچک و قایق ها نیز استفاده کرد.

بخش هیدروگرافی در اداره کل بنادر و دریانوردی سیستان و بلوچستان:

بخش آبنگاری (HEYDROGRAPHIC) از جمله قسمت های زیرمجموعه اداره حفاظت و ایمنی دریانوردی است که ملزم به رعایت قوانین بین المللی دریانوردیIMOهمچنین سازمان جهانی IHO هیدروگرافی می باشد.

پروژه های انجام شده:

آخرین عملیات هیدروگرافی انجام شده مربوط به حوضچه و کانال دسترسی بندر شهید کلانتری می باشد که عملیات میدانی آن در تاریخ 1395/02/06 به پایان رسید.